19ος αιώνας
Μετά την Επανάσταση του 1821 και την απελευθέρωση των Ελλήνων από την Οθωμανική κυριαρχία, η Αθήνα ανακηρύσσεται το 1834 πρωτεύουσα του νέου ελληνικού κράτους. Ο νέος της ρόλος ως πολιτικό και διοικητικό κέντρο απαιτεί έναν δυναμικό πολεοδομικό σχεδιασμό και μια μεγάλη ανοικοδόμηση. Παρά την ύπαρξη ενός εξαίρετου και φιλόδοξου σχεδίου από τους αρχιτέκτονες Κλεάνθη και Schaubert, τελικά εγκρίνονται οι μεταρρυθμίσεις αυτού από τον Βαυαρό Klenze, δυστυχώς ατυχείς για την πολεοδομική εξέλιξη της Αθήνας. Μεταξύ άλλων, το νέο σχέδιο μειώνει τη συνολική έκταση της πόλης, επιτρέπει την ανοικοδόμηση γύρω από την Ακρόπολη, δεν σέβεται αρκετά τα μνημεία της πόλης, περιορίζει το πλάτος των δρόμων και καταργεί πλατείες.

Κάποια από τα χαρακτηριστικά κτήρια της εποχής που αξίζει να παρατηρήσει κανείς είναι η οικία Βλαχούτζη στην οδό Πειραιώς 35, που στεγάζει σήμερα τη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου, το κεντρικό κτήριο του Πανεπιστημίου Αθηνών, το Πολιτικό Νοσοκομείο, όπου σήμερα βρίσκεται το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων και φυσικά, τα Παλαιά Ανάκτορα των Αθηνών, σημερινή έδρα της Βουλής των Ελλήνων.

Αυτή η Αθήνα, ωστόσο, δεν μας είναι ιδιαίτερα γνωστή, καθώς έχει επικρατήσει η μεταγενέστερη Αθήνα, του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα με τον λεγόμενο Εκλεκτικισμό, η Αθήνα του Ziller. Η λιτότητα και η κλασική αυστηρότητα στη φόρμα και τον χειρισμό των όγκων δίνουν τη θέση τους σε μια ολοένα αυξανόμενη αναζήτηση μιας περίτεχνης διακόσμησης, χαρακτηριστική σε κτήρια όπως το Μέγαρο Schliemann (Ιλίου Μέλαθρον) στην οδό Πανεπιστημίου (Νομισματικό Μουσείο), το Μέγαρο Μελά στη γωνία της οδού Αιόλου και το Μέγαρο Σταθάτου στη γωνία των οδών Βασιλίσσης Σοφίας και Ηροδότου (Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης).

Ισχυρό αποτύπωμα στην πόλη της Αθήνας άφησε η Μικρασιατική καταστροφή του 1922, καθώς η Αττική δέχτηκε, αρχικώς, τον μεγαλύτερο αριθμό των προσφύγων. Η ανάγκη στεγαστικής αποκατάστασής τους οδήγησε σε μια μεγάλη οικοδομική ανάπτυξη της πρωτεύουσας, αλλά και επέκταση των ορίων του σχεδίου της πόλης. Αυτοσχέδιες παραγκουπόλεις, αλλά και οργανωμένοι προσφυγικοί οικισμοί δημιουργήθηκαν σε πολλές περιοχές της Αθήνας, μάλιστα πολλές φορές παίρνοντας τα ονόματά τους από τις χαμένες πατρίδες. Στους Αμπελόκηπους, μάλιστα, σώζεται μέχρι σήμερα το, πρωτοποριακό για την εποχή, συγκρότημα προσφυγικών διαμερισμάτων της Λεωφόρου Αλεξάνδρας.

Ανεξίτηλα άφησε τα ίχνη της στην πόλη και η Γερμανική κατοχή του 1941-1944. Ίσως λίγοι γνωρίζουν ότι έξω από τη στάση μετρό «Πανεπιστήμιο», στην οδό Κοραή 4 βρίσκονταν τα κρατητήρια των ναζί, γνωστά ως Κομαντατούρ. Στα υπόγεια του κτιρίου ήταν τα κελιά, ενώ στους ορόφους τα ανακριτικά γραφεία και οι υπηρεσίες του Φρουραρχείου. Επίσης, δίπλα από γνωστό κατάστημα καλλυντικών στο Κολωνάκι, στην οδό Μέρλιν, ήταν κάποτε το κτίριο της Γκεστάπο. Μόνο μια πόρτα από τα κρατητήρια έχει απομείνει σήμερα για να θυμίζει τις μαύρες αυτές μέρες τις ιστορίας, καθώς κι ένα μνημείο στο οποίο αναγράφεται η φράση «Εδώ ήτανε το κολαστήριο της Γκεστάπο 1941-1944». Εμβληματικός τόπος της Αντίστασης, τέλος, είναι και το Σκοπευτήριο της Καισαριανής, ο χώρος που είχαν επιλέξει οι Γερμανοί για τις εκτελέσεις των αγωνιστών.

Δύσκολο, επίσης, να μείνεις ασυγκίνητος αν προσέξεις τις βαθιές εσοχές από δεκάδες σφαίρες σε κτήριο της οδού Αμαλίας 42, αλλά και σε πολλά άλλα κτίσματα της Αθήνας, θλιβερό απόηχο των Δεκεμβριανών, των ένοπλων αιματηρών συγκρούσεων, που έλαβαν χώρα στην Αθήνα από τον Δεκέμβριο του 1944 έως τον Ιανουάριο του1945, μεταξύ του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και βρετανικών και κυβερνητικών δυνάμεων.

Δεκαοκτώ χρόνια μετά τη λήξη του Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949), το ξημέρωμα της 21ης Απριλίου 1967 έμελλε να χαράξει μια από τις μελανότερες μέρες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, το πραξικόπημα των συνταγματαρχών και η επακόλουθη επιβολή στρατιωτικής δικτατορίας στην Ελλάδα. Αξίζει να μνημονευτούν δύο χώροι ιστορικής μνήμης στην Αθήνα: ο ένας είναι το κτίριο της οδού Μπουμπουλίνας 20-22, όπου στεγαζόταν η Κ.Υ.Π. ενώ δίπλα ακριβώς, στην ταράτσα κατεδαφισμένου σήμερα κτηρίου, δρούσαν οι βασανιστές της Χούντας, στην τότε Υποδιεύθυνση Γενικής Ασφαλείας. Ο δεύτερος είναι ο χώρος του ΕΑΤ-ΕΣΑ, που υπήρξε η μυστική αστυνομία και το βασικό τμήμα ασφάλειας κατά την περίοδο της δικτατορίας, στο Πάρκο Ελευθερίας. Εκεί στεγάζεται σήμερα το Μουσείο Αντιδικτατορικής Δημοκρατικής Αντίστασης.

Τα χρόνια που ακολουθούν στιγματίζονται από την εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973, την επακόλουθη πτώση της Χούντας το 1974 και τελικά τη Μεταπολίτευση, με την αλλαγή του πολιτεύματος σε προεδρευομένη κοινοβουλευτική δημοκρατία.